Trong chăn nuôi hiện đại, việc cân bằng các khoáng chất vi lượng trong khẩu phần ăn đóng vai trò then chốt đối với sức khỏe, tăng trưởng và năng suất của vật nuôi. Trong số các mối quan hệ tương tác giữa các khoáng chất, sự cân bằng giữa canxi (Ca) và kẽm (Zn) đặc biệt quan trọng nhưng thường bị bỏ qua trong thiết kế khẩu phần ăn. Mối quan hệ đối kháng giữa hai khoáng chất này có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về mặt lâm sàng và kinh tế nếu không được quản lý đúng cách, đặc biệt trong chăn nuôi lợn và gia cầm. Bài viết này phân tích vai trò sinh lý riêng biệt của canxi và kẽm, làm rõ mối quan hệ đối kháng giữa chúng, và đưa ra các chiến lược thực tế để đảm bảo cân bằng tối ưu trong thực hành chăn nuôi.

Vai trò sinh lý của Canxi

Canxi là khoáng chất đa lượng có vai trò thiết yếu trong nhiều quá trình sinh lý của vật nuôi. Theo National Research Council (2012), khoảng chín mươi chín phần trăm tổng lượng canxi trong cơ thể động vật tập trung ở xương và răng, làm cho canxi trở thành khoáng chất quan trọng nhất cho sự phát triển và duy trì hệ thống xương. Ngoài chức năng cấu trúc, canxi còn tham gia vào nhiều quá trình sinh hóa quan trọng khác.
 

Trong hệ thống xương, canxi kết hợp với photpho để tạo thành tinh thể hydroxyapatite, cung cấp độ cứng và sức bền cơ học cho bộ xương (Létourneau-Montminy et al., 2014). Quá trình khoáng hóa xương này đặc biệt quan trọng trong giai đoạn tăng trưởng nhanh của lợn con và gà con, khi nhu cầu canxi tăng cao để hỗ trợ sự phát triển bộ xương. Đối với gà đẻ trứng, nhu cầu canxi còn cao hơn do phải hình thành vỏ trứng, với lượng canxi lắng đọng vào vỏ trứng chiếm tỷ lệ lớn so với trọng lượng cơ thể của gia cầm (Li et al., 2019).
 

Bên cạnh vai trò cấu trúc, canxi còn là chất điều hòa quan trọng trong nhiều con đường truyền tín hiệu tế bào. Ion canxi hoạt động như một chất truyền tin thứ cấp trong các quá trình sinh lý như co cơ, đông máu, dẫn truyền thần kinh và giải phóng hormone (National Research Council, 2012). Ở gà đẻ, canxi đóng vai trò thiết yếu trong quá trình hình thành vỏ trứng thông qua hoạt động của enzyme carbonic anhydrase, giúp cung cấp các ion carbonate cần thiết cho quá trình canxi hóa vỏ trứng (Yu et al., 2020).
 

Vai trò sinh lý của Kẽm

Kẽm là khoáng chất vi lượng có vai trò sinh học rộng rãi và đa dạng trong cơ thể động vật. Theo nghiên cứu gần đây, kẽm là thành phần cấu trúc hoặc xúc tác của hơn ba trăm loại enzyme tham gia vào các con đường chuyển hóa chính của cơ thể (Nutrinews, 2025). Tầm quan trọng của kẽm thể hiện qua vai trò của nó trong nhiều quá trình sinh lý thiết yếu.
 

Về mặt tăng trưởng và phát triển, kẽm đóng vai trò quan trọng trong tổng hợp DNA và RNA, làm cho nó trở thành yếu tố không thể thiếu cho sự phân chia và tăng sinh tế bào. Kẽm cũng là thành phần quan trọng của nhiều hormone bao gồm insulin, glucagon, hormone tăng trưởng và các hormone sinh dục (Berger, 2004). Sự thiếu hụt kẽm có thể dẫn đến chậm tăng trưởng, kém hiệu quả sử dụng thức ăn và giảm năng suất sinh sản ở cả lợn và gia cầm.
 

Trong hệ thống miễn dịch, kẽm đóng vai trò then chốt trong việc duy trì chức năng miễn dịch tối ưu. Kẽm là thành phần của hormone thymosin được sản xuất bởi tuyến thymus và cần thiết cho quá trình trưởng thành và biệt hóa của tế bào T (Park et al., 2004). Sự thiếu hụt kẽm làm giảm khả năng miễn dịch tế bào, ảnh hưởng đến sự phát triển của tuyến thymus và lá lách, và làm giảm đáp ứng miễn dịch tổng thể của động vật (Nutrinews, 2025).
 

Ở gia cầm, kẽm có vai trò đặc biệt quan trọng trong phát triển bộ lông và sức khỏe da. Kẽm tham gia vào quá trình tổng hợp keratin và sự trưởng thành của biểu bì, làm cho nó trở thành yếu tố thiết yếu cho chất lượng lông và sức khỏe làn da của gia cầm (Nutrinews, 2025). Đối với gà đẻ, kẽm còn ảnh hưởng đến chất lượng vỏ trứng thông qua vai trò của nó như một yếu tố đồng của enzyme carbonic anhydrase trong quá trình hình thành vỏ trứng.
 

Ở lợn, kẽm đặc biệt quan trọng cho sự toàn vẹn của da và niêm mạc đường tiêu hóa. Trong những năm gần đây, zinc oxide được sử dụng rộng rãi ở liều cao (ba nghìn phần triệu) trong khẩu phần ăn của lợn con vừa cai sữa để kiểm soát tiêu chảy sau cai sữa và cải thiện hiệu quả tăng trưởng (Berger, 2004).
 

Mối quan hệ đối kháng giữa Canxi và Kẽm

Mối quan hệ đối kháng giữa canxi và kẽm là một hiện tượng được công nhận rộng rãi trong dinh dưỡng động vật, mặc dù cơ chế chính xác vẫn còn đang được nghiên cứu. Sự tương tác này chủ yếu xảy ra ở cấp độ hấp thu trong đường tiêu hóa, nơi canxi dư thừa có thể ức chế đáng kể khả năng hấp thu kẽm.
 

Theo nghiên cứu của Tucker và Salmon (1955), mức độ canxi và photpho trong khẩu phần ăn ảnh hưởng trực tiếp đến tỷ lệ mắc và mức độ nghiêm trọng của bệnh thiếu kẽm ở lợn. Cơ chế chính của sự đối kháng này có thể liên quan đến việc hình thành các phức hợp không tan trong lòng ruột, làm giảm khả năng hấp thu của cả hai khoáng chất. Khi canxi được cung cấp ở mức độ cao, nó có thể cạnh tranh với kẽm tại các vị trí hấp thu trên niêm mạc ruột hoặc tạo thành các hợp chất không tan với các thành phần khác trong thức ăn như phytate, làm giảm khả năng sinh khả dụng của kẽm.
 

Nghiên cứu của Radke và cộng sự (2024) cho thấy khi hàm lượng canxi trong khẩu phần ăn tăng lên, lượng kẽm trong khẩu phần cũng phải tăng tương ứng để ngăn ngừa sự phát triển của tình trạng thiếu kẽm và bệnh parakeratosis ở lợn. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì tỷ lệ cân bằng giữa hai khoáng chất này thay vì chỉ đơn thuần đáp ứng nhu cầu tuyệt đối của từng khoáng chất.
 

Ở gia cầm, sự đối kháng giữa canxi và kẽm cũng được ghi nhận rõ ràng. Nghiên cứu chỉ ra rằng canxi dư thừa có thể ức chế hấp thu kẽm, trong khi mức độ sắt cao cản trở hấp thu đồng (BioNova, 2025). Điều này đặc biệt quan trọng trong chăn nuôi gà đẻ, nơi nhu cầu canxi cao để hình thành vỏ trứng có thể vô tình tạo ra tình trạng thiếu kẽm nếu không được cân bằng đúng cách.
 

Phytate, một hợp chất phosphorus hữu cơ phổ biến trong nguyên liệu thức ăn có nguồn gốc thực vật, càng làm phức tạp thêm mối quan hệ này. Phytate là một phân tử đa âm có khả năng chelate các cation tích điện dương như canxi và kẽm (Selle et al., 2009). Khi cả canxi cao và phytate cao cùng tồn tại trong khẩu phần ăn, khả năng sinh khả dụng của kẽm có thể bị giảm nghiêm trọng do sự hình thành các phức hợp không tan ba chiều giữa phytate, canxi và kẽm.
 

Dấu hiệu lâm sàng và tổn thất sản xuất do mất cân bằng Ca-Zn

Ở lợn

Biểu hiện lâm sàng điển hình nhất của sự mất cân bằng canxi-kẽm ở lợn là bệnh parakeratosis, một tình trạng da phản ứng với kẽm thường quan sát thấy ở lợn trong độ tuổi hai đến bốn tháng. Theo Iowa State University Swine Disease Manual, parakeratosis thường do tiêu thụ lượng canxi quá mức trong khẩu phần ăn, mặc dù hàm lượng kẽm trong khẩu phần có thể đủ theo lý thuyết nhưng không được hấp thu hiệu quả do sự đối kháng của canxi.
 

Các tổn thương ban đầu xuất hiện dưới dạng các đốm đỏ và sẩn nhỏ trên vùng bụng dưới bên và bề mặt trong của đùi, những tổn thương này thường không được quan sát thấy ngay (Merck Veterinary Manual, 2025). Khi bệnh tiến triển, các tổn thương này kết hợp lại để bao phủ các vùng rộng hơn cho đến khi toàn bộ cơ thể có thể bị bao phủ. Da trở nên dày, sừng hóa và khô ráp, với các vảy dễ bong tróc. Trong các trường hợp nghiêm trọng, các vết nứt và kẽ hở có thể bị nhiễm trùng thứ phát, chứa đầy chất tiết màu sẫm và dính.
 

Ngoài tổn thương da, lợn bị parakeratosis còn biểu hiện giảm tốc độ tăng trưởng đáng kể. Nghiên cứu của Radke và cộng sự (2024) báo cáo một trường hợp lâm sàng trong đó tỷ lệ chết đạt mười chín phẩy ba phần trăm, với tới tám mươi phần trăm đàn lợn biểu hiện các dấu hiệu lâm sàng ở các mức độ khác nhau. Lợn mắc bệnh có thể biểu hiện sự chán ăn nhẹ, lờ đờ và giảm hiệu quả sử dụng thức ăn, mặc dù ngứa rất ít hoặc không có.
 

Về mặt sinh hóa, lợn thiếu kẽm có nồng độ kẽm trong huyết thanh thấp và hoạt tính enzyme alkaline phosphatase giảm, những dấu hiệu này có thể được sử dụng để xác nhận chẩn đoán (Merck Veterinary Manual, 2025). Phân tích mô gan cũng thường cho thấy nồng độ kẽm thấp trong các trường hợp thiếu kẽm mãn tính.
 

Các tổn thất sản xuất cận lâm sàng bao gồm giảm hiệu quả chuyển hóa thức ăn, chậm phát triển xương dẫn đến tăng nguy cơ "lưng gãy" ở lò mổ (đặc biệt ở lợn giết ở trọng lượng rất nặng), và điều kiện chân kém ở lợn nái già. Những vấn đề này thường là kết quả của tình trạng thiếu canxi hoặc kẽm mãn tính do khẩu phần ăn không cân bằng và không tính đến lượng thức ăn ăn vào thực tế, mức độ hiệu suất hiện tại và các yếu tố tương tác khác.
 

Ở gia cầm

Ở gia cầm, biểu hiện của sự mất cân bằng canxi-kẽm có những đặc điểm riêng biệt. Gà con nở từ gà mái thiếu kẽm thường yếu và không thể đứng, ăn hoặc uống. Chúng có nhịp thở nhanh và khó thở, và khi bị làm phiền, các dấu hiệu này trở nên trầm trọng hơn và gà con thường chết (Merck Veterinary Manual, 2024).
 

Khuyết tật chính là sự suy giảm nghiêm trọng của sự phát triển bộ xương. Phôi thiếu kẽm biểu hiện micromelia (chi ngắn), cong cột sống, và đốt sống ngực và thắt lưng ngắn và dính lại. Ngón chân thường bị thiếu và trong các trường hợp cực đoan, phôi không có bộ xương dưới hoặc chi. Một số phôi không có mông, và đôi khi mắt bị thiếu hoặc không phát triển (Merck Veterinary Manual, 2024).
 

Ở gà con đang phát triển, thiếu kẽm gây ra viêm da nghiêm trọng ở chân và lông kém. Lông phát triển chậm và xù xì là những dấu hiệu đặc trưng của thiếu kẽm ở gia cầm (Berger, 2004). Những ảnh hưởng này không chỉ ảnh hưởng đến giá trị thương mại của sản phẩm mà còn chỉ ra sự suy giảm nghiêm trọng trong sức khỏe và phúc lợi tổng thể của đàn gia cầm.
 

Đối với gà đẻ, thiếu kẽm dẫn đến giảm hoặc ngừng sản xuất trứng và khả năng ấp nở kém (Ogbuewu & Mbajiorgu, 2022). Chất lượng vỏ trứng cũng bị ảnh hưởng do vai trò của kẽm trong enzyme carbonic anhydrase cần thiết cho việc cung cấp ion carbonate trong quá trình hình thành vỏ (Li et al., 2019). Điều này đặc biệt quan trọng đối với gà đẻ già, nơi chất lượng vỏ trứng thường giảm và việc cân bằng kẽm trở nên quan trọng hơn.
 

Các nghiên cứu gần đây cũng chỉ ra rằng kẽm đóng vai trò quan trọng trong sức khỏe xương của gà đẻ. Niknia và cộng sự (2022) phát hiện rằng bổ sung kẽm hữu cơ có hiệu quả hơn kẽm vô cơ trong việc cải thiện sức bền xương của gà đẻ già. Sức bền xương giảm có thể dẫn đến loãng xương, gãy xương tự phát và tăng tỷ lệ chết, đặc biệt trong các hệ thống chăn nuôi thâm canh.
 

Các tổn thất sản xuất cận lâm sàng bao gồm giảm tốc độ tăng trưởng, giảm hiệu quả chuyển hóa thức ăn, sức đề kháng bệnh giảm do chức năng miễn dịch suy yếu, và giảm chất lượng thịt và trứng. Những tổn thất này có thể không rõ ràng ngay lập tức nhưng tích lũy theo thời gian, dẫn đến tác động kinh tế đáng kể đối với hoạt động chăn nuôi.

Chiến lược đảm bảo cân bằng tối ưu

Để ngăn ngừa các vấn đề liên quan đến mất cân bằng canxi-kẽm và tối ưu hóa sức khỏe và năng suất của vật nuôi, các chiến lược sau đây nên được thực hiện.
 

Đầu tiên, việc xác định chính xác hàm lượng khoáng chất trong nguyên liệu thức ăn và khẩu phần ăn hoàn chỉnh là điều cần thiết. Phân tích hóa học định kỳ của thức ăn nên được thực hiện để đảm bảo rằng các nồng độ khoáng chất thực tế phù hợp với giá trị thiết kế. Điều này đặc biệt quan trọng trong các hoạt động tự trộn thức ăn, nơi lỗi trong cân đo hoặc trộn có thể dẫn đến sự mất cân bằng nghiêm trọng.
 

Thứ hai, việc duy trì tỷ lệ canxi-photpho phù hợp là quan trọng, vì tỷ lệ này ảnh hưởng đến khả năng hấp thu của cả hai khoáng chất và gián tiếp ảnh hưởng đến tình trạng kẽm. Theo National Swine Nutrition Guide, tỷ lệ canxi trên tổng photpho được đề xuất là một đến một phẩy hai trên một trong tất cả các giai đoạn sản xuất của lợn (Pork Information Gateway, 2015). Đối với gà đẻ, cần cân nhắc nhu cầu canxi cao cho việc hình thành vỏ trứng nhưng không nên cho ăn khẩu phần canxi cao cho gà con đang phát triển vì canxi dư thừa có thể gây ra tổn thương thận và gút nội tạng.
 

Thứ ba, hàm lượng kẽm trong khẩu phần nên được điều chỉnh dựa trên mức độ canxi. Các khuyến nghị hiện tại từ National Research Council (2012) chỉ ra rằng lợn cần khoảng năm mươi đến một trăm phần triệu kẽm trong khẩu phần, nhưng mức này nên được tăng lên khi canxi trong khẩu phần cao hơn mức trung bình (The Pig Site). Đối với gia cầm, Nutrient Requirements của Poultry khuyến nghị mức kẽm tối thiểu nhưng cần thêm biên an toàn dựa trên các điều kiện sản xuất thực tế.
 

Thứ tư, việc sử dụng enzyme phytase ngoại sinh có thể giúp giảm tác động đối kháng của phytate đối với hấp thu kẽm. Phytase phân giải phytate trong nguyên liệu thức ăn có nguồn gốc thực vật, giải phóng photpho và cũng giảm khả năng chelate kẽm và các khoáng chất khác (Selle et al., 2009). Điều này có thể cải thiện sinh khả dụng của kẽm mà không cần tăng bổ sung kẽm trong khẩu phần.
 

Thứ năm, cân nhắc sử dụng các nguồn kẽm hữu cơ có sinh khả dụng cao hơn so với các nguồn vô cơ truyền thống. Các khoáng chất chelate với amino acid như zinc methionine hoặc zinc proteinate được thiết kế để tăng cường hấp thu từ ruót non (National Research Council, 2012). Mặc dù không phải tất cả các nghiên cứu đều cho thấy sinh khả dụng của các dạng chelate luôn cao hơn, nhưng trong các tình huống có canxi cao hoặc phytate cao, các nguồn kẽm hữu cơ có thể cung cấp lợi thế về hấp thu.
 

Thứ sáu, thiết kế khẩu phần ăn pha chế theo từng giai đoạn phù hợp với nhu cầu dinh dưỡng thay đổi trong các giai đoạn sản xuất khác nhau. Lợn con vừa cai sữa và gà con non có nhu cầu tương đối cao đối với cả canxi và kẽm do tốc độ tăng trưởng nhanh, trong khi lợn nái mang thai và gà đẻ có nhu cầu canxi rất cao nhưng cũng cần duy trì tình trạng kẽm đầy đủ để tránh các vấn đề về sinh sản và sức khỏe.
 

Cuối cùng, giám sát thường xuyên sức khỏe và hiệu suất của đàn vật nuôi có thể giúp phát hiện sớm các dấu hiệu của sự mất cân bằng khoáng chất trước khi chúng trở thành các vấn đề lâm sàng nghiêm trọng. Các dấu hiệu như tốc độ tăng trưởng giảm, hiệu quả thức ăn kém, chất lượng lông hoặc da giảm, hoặc tăng tỷ lệ mắc bệnh đều có thể chỉ ra sự mất cân bằng dinh dưỡng cần được điều tra và điều chỉnh.
 

Kết luận

Cân bằng giữa canxi và kẽm trong khẩu phần ăn cho lợn và gia cầm là một khía cạnh phức tạp nhưng cực kỳ quan trọng của dinh dưỡng động vật hiện đại. Mối quan hệ đối kháng giữa hai khoáng chất này có nghĩa là việc đơn giản đáp ứng nhu cầu tuyệt đối của từng khoáng chất là chưa đủ; thay vào đó, cần phải xem xét cả hai trong bối cảnh tổng thể của khẩu phần ăn và các yếu tố tương tác của chúng. Canxi dư thừa có thể tạo ra tình trạng thiếu kẽm tương đối ngay cả khi lượng kẽm bổ sung vào khẩu phần có vẻ đầy đủ, dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng như parakeratosis ở lợn và phát triển xương kém cùng vấn đề về lông ở gia cầm.
 

Các biểu hiện lâm sàng của sự mất cân bằng canxi-kẽm, bao gồm các tổn thương da, chậm tăng trưởng, vấn đề về xương và giảm chức năng miễn dịch, không chỉ ảnh hưởng đến phúc lợi động vật mà còn dẫn đến tổn thất kinh tế đáng kể thông qua giảm năng suất, tăng tỷ lệ chết và chất lượng sản phẩm kém. Các tác động cận lâm sàng, mặc dù ít rõ ràng hơn, có thể tích lũy để tạo ra tác động đáng kể đến lợi nhuận của hoạt động chăn nuôi.
 

Để đảm bảo cân bằng tối ưu, người chăn nuôi và chuyên gia dinh dưỡng nên áp dụng một cách tiếp cận toàn diện bao gồm phân tích thức ăn thường xuyên, duy trì tỷ lệ khoáng chất phù hợp, điều chỉnh mức độ bổ sung kẽm dựa trên hàm lượng canxi trong khẩu phần, sử dụng các công cụ như phytase và kẽm hữu cơ khi thích hợp, và giám sát cẩn thận sức khỏe và hiệu suất của đàn. Bằng cách chú ý đến những chi tiết quan trọng này trong thiết kế khẩu phần ăn, có thể tối đa hóa sức khỏe, tăng trưởng và năng suất của lợn và gia cầm trong khi giảm thiểu rủi ro của các vấn đề dinh dưỡng tốn kém.
 

Khi nghiên cứu trong lĩnh vực dinh dưỡng động vật tiếp tục phát triển, hiểu biết của chúng ta về các tương tác khoáng chất phức tạp cũng sẽ được cải thiện. Tuy nhiên, các nguyên tắc cơ bản của việc cân bằng canxi và kẽm được trình bày trong bài viết này vẫn là nền tảng cho việc thiết kế khẩu phần ăn hợp lý và quản lý chăn nuôi hiệu quả. Việc áp dụng kiến thức này vào thực hành hàng ngày sẽ mang lại lợi ích không chỉ cho sức khỏe và năng suất của vật nuôi mà còn cho tính bền vững và khả năng sinh lời của toàn bộ ngành chăn nuôi.

Tài liệu tham khảo

• Berger, L. L. (2004). Zinc: Nutritional and pharmacological roles. The Poultry Site. 
• BioNova. (2025, January 25). Benefits of trace minerals in poultry feed & enhancing absorption. 
• Létourneau-Montminy, M. P., Pomar, C., & Lovatto, P. A. (2014). Apparent total tract digestibility of dietary calcium and phosphorus and their efficiency in bone mineral retention are affected by body mineral status in growing pigs. Journal of Animal Science, 92(9), 3914–3924. 
• Li, L., Liping, M., Mingkun, Z., & Liansong, W. (2019). Dietary addition of zinc-methionine influenced eggshell quality by affecting calcium deposition in eggshell formation of laying hens. British Journal of Nutrition, 122(9), 961–973. 
• Merck Veterinary Manual. (2024, September 18). Mineral deficiencies in poultry. 
• Merck Veterinary Manual. (2025, May 13). Parakeratosis in pigs. 
• National Research Council. (2012). Nutrient requirements of swine (11th rev. ed.). National Academies Press. 
• Niknia, A., Vakili, R., & Tahmasbi, A. M. (2022). Zinc supplementation improves antioxidant status, and organic zinc is more efficient than inorganic zinc in improving the bone strength of aged laying hens. Veterinary Medicine and Science, 8(5), 2040–2047. 
• Nutrinews. (2025, April 2). Micro minerals, macro impact: Enhancing poultry, swine, and cattle nutrition. 
• Ogbuewu, I. P., & Mbajiorgu, C. A. (2022). Meta-analysis of the influence of phytobiotic (pepper) supplementation in broiler chicken performance. Tropical Animal Health and Production, 54(5), 243. 
• Park, S. Y., Birkhold, S. G., Kubena, L. F., Nisbet, D. J., & Ricke, S. C. (2004). Review on the role of dietary zinc in poultry nutrition, immunity, and reproduction. Biological Trace Element Research, 101(2), 147–163. 
• Pork Information Gateway. (2015, October 20). Understanding the nutrient recommendations in the National Swine Nutrition Guide. 
• Radke, S., Forseth, A., Hoogland, M., Lincoln, W., Schwartz, K., Magstadt, D. R., Derscheid, R., Ensley, S., & Karriker, L. (2024). Zinc responsive parakeratosis in growing pigs. Journal of Swine Health and Production, 32(1), 17–21. 
• Selle, P. H., Cowieson, A. J., & Ravindran, V. (2009). Consequences of calcium interactions with phytate and phytase for poultry and pigs. Livestock Science, 124(1–3), 126–141. 
• The Pig Site. (n.d.). Zinc. 
• Tucker, H. F., & Salmon, W. D. (1955). Parakeratosis or zinc deficiency disease in the pig. Proceedings of the Society for Experimental Biology and Medicine, 88(4), 613–616. 
• Yu, Y., Lu, L., Wang, R. L., Xi, L., Luo, X. G., & Liu, B. (2020). Effects of zinc source and phytate on zinc absorption by in situ ligated intestinal loops of broilers. Poultry Science, 99(11), 5772–5783.